ग्रहहरुको घुम्ने र सूर्यलाई फन्को लगाउने गति किन फरक फरक हुने गर्छ ?

विज्ञानमा रुची राख्नेहरु सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो– हाम्रो सौर्यमण्डलमा ८ वटा ग्रहहरु छन् । ती सबै ग्रहहरु आआफ्नो अक्षमा घुम्ने गर्छन् । ग्रहहरुले एक चक्कर लगाउँदा लाग्ने समयलाई एक दिन मान्ने गरिन्छ ।

त्यसैगरी प्रत्येक ग्रहले निश्चित दूरीमा आफ्नो कक्षमा रहेर सूर्यलाई परिक्रमा पनि गरिरहेको हुन्छ । ग्रहहरुले सूर्यलाई एक चक्कर लगाउने समयावधि बराबरको समयलाई एक वर्ष मान्ने गरिन्छ ।

हरेक ग्रहहरु फरक फरक डिग्रीमा झुकेर घुमिरहेको हुन्छ भने तिनको आफ्नो धूरीमा घुम्ने गति र कक्षमा रहेर सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने गति फरक फरक हुने गर्छ । ग्रहको धूरीमा घुम्ने गतिले दिन र कक्षमा रहेर सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने गतिले वर्ष तय गरिररहेको हुन्छ । अर्थात् हरेक ग्रहहरुमा दिनको तथा वर्षको समयावधि पनि फरक फरक हुने गर्छ । पृथ्वीको समयावधिअनुसार हाम्रो सौर्यमण्डलका ग्रहहरुको अक्षमा घुम्ने गति तथा सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने गति निम्नानुसार रहेको छ ।

सबैभन्दा चाँडो सूर्यलाई घुम्ने ग्रह बुध

बुध ग्रहले आफ्नो धुरीमा एक चक्कर लगाउनको लागि ५८ दिन १६ घण्टा समय लाग्छ ।

बुध र सूर्यबीचको औसत दूरी लगभग ५७,९१००० किलोमिटर (०.३८७ खगोलीय इकाइ, AU) छ।

यदि हामीले प्रकाशको गति (लगभग २,९९,७९२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड) का आधारमा गणना गर्ने हो भने, सूर्यबाट बुधसम्मको प्रकाश यात्रा गर्न लाग्ने समय लगभग ३ मिनेट १३ सेकेन्ड हुन आउँछ ।

बुध ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब ४७.८७ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। यो सौरमण्डलका अन्य ग्रहहरूमध्ये सबैभन्दा तीव्र गति हो। बुध ग्रह सूर्यको सबैभन्दा नजिकको ग्रह भएकोले यसको परिक्रमा अवधि पनि छोटो छ, जसले गर्दा यसको गति उच्च हुन्छ। बुध ग्रहले सूर्यलाई एक परिक्रमा गर्न करिब ८८ पृथ्वी दिनहरू लाग्छ। अर्थात् बुध ग्रहमा ८८ दिनमा १ वर्ष हुन्छ ।

उल्टो घुम्ने र वर्षभन्दा दिन लामो हुने शुक्र ग्रह

हाम्रो सौर्यमण्डलमा सबैभन्दा ढिलो गतिमा घुम्ने ग्रह शुक्र हो । यस ग्रहले आफ्नो धूरीमा एक चक्कर लगाउनको लागि २४३ दिन २६ मिनेट लगाउँछ । यसलाई ‘सिडेरियल दिन’ भनिन्छ । यो घुम्ने गति करिब ६.५ किलोमिटर प्रतिघण्टा हुने गर्छ ।  रमाइलो कुरा चाहिँ के छ भने यसले आफ्नो कक्षमा रहेर सूर्यको एक चक्कर लगाउनको लागि २२४.७ पृथ्वी दिन बराबरको समय लाग्ने गर्छ । यस हिसाबले सैद्धान्तिक रुपमा शुक्रको एक दिन यसको एक वर्षभन्दा लामो छ।

शुक्र ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब ३५.०२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ।

शुक्र र सूर्यबीचको औसत दूरी लगभग १०८,२००,००० किलोमिटर (०.७२३ खगोलीय इकाइ, AU) छ। हामीले प्रकाशको गति (लगभग २,९९,७९२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड) लाई ध्यानमा राखेर गणना गर्ने हो भने, सूर्यबाट शुक्रसम्म प्रकाश पुग्न लगभग ६ मिनेट १.२ सेकेन्ड लाग्छ।

शुक्र ग्रहको घुमाइ अरु ग्रहरुको भन्दा उल्टो  (retrograde) छ । युरेनसलाई छाडेर अन्य ग्रहहरु घडीको विपरीत दिशातिर घुमिरहेको हुन्छ भने शुक्र ग्रह मात्रै एउटा ग्रह हो, जसले घडीको दिशामा घुम्ने गर्छ ।

पृथ्वी एक मात्र जीवन भएको ग्रह

अहिलेसम्मको ज्ञात तथ्य अनुसार जीवन भएको एक मात्र ग्रह पृथ्वीले आफ्नो धूरीमा एक फन्को लगाउनको लागि २३ घण्टा ५६ मिनेटको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह २३.४ डिग्री झुकेको छ ।

पृथ्वी ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब २९.७८ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। पृथ्वीले सूर्यलाई एक परिक्रमा गर्न ३६५.२५ दिन (एक वर्ष) लाग्छ। ।

सूर्यको प्रकाश पृथ्वीमा पुग्न लाग्ने समयलाई "प्रकाश यात्रा समय" भनिन्छ। प्रकाशको गति लगभग २९९,७९२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। सूर्य र पृथ्वी बीचको औसत दूरी करिब १४९,६००,००० किलोमिटर (१ एयु) छ ।

एस्ट्रोनोमिकल युनिट (AU) भनेको खगोलीय एकाई हो, जुन मापनको लागि प्रयोग गरिन्छ र यो पृथ्वी र सूर्यको बीचको औसत दूरीलाई जनाउँछ। एक एस्ट्रोनोमिकल युनिट बराबर करिब १४९,५९७,८७०.७  किलोमिटर हुन्छ। एस्ट्रोनोमिकल युनिटले खगोलविद्हरूलाई अन्तरिक्षमा दूरीहरूलाई बुझ्न र तुलना गर्न सजिलो बनाउँछ।

सूर्यको प्रकाश पृथ्वीसम्म आइपुग्नको लागि यो करिब ८ मिनट २० सेकेन्ड लाग्छ।

लाल ग्रह मंगल

मंगल ग्रहले आफ्नो धूरीमा एक फन्को लगाउनको लागि २४ घण्टा ३६ मिनेटको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह २५.२ डिग्री झुकेको छ ।

मंगल ग्रहको सूर्यबाट औसत दूरी २२७,९००,००० किलोमिटर (लगभग १.५२ एस्ट्रोनोमिकल युनिट्स) छ। मंगल ग्रहसम्म सूर्यको प्रकाश पुग्न लाग्ने समय करिब १२.७ मिनेट हुन्छ।

मंगल ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब २४.०७७ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ।

सौर्यमण्डलकै सबैभन्दा ठूलो ग्रह वृहस्पति

हाम्रो सौर्यमण्डलको सबैभन्दा ठूलो ग्रह वृहस्पति ग्रहले आफ्नो धूरीमा एक फन्को लगाउनको लागि ९ घण्टा ५५ मिनेटको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह ३.१ डिग्री झुकेको छ ।

बृहस्पति ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब १३.०७  किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। बृहस्पति ग्रहको औसत दूरी सूर्यबाट करिब ७७८,५००,००० किलोमिटर (लगभग ५.२ एस्ट्रोनोमिकल युनिट्स) छ।  बृहस्पतिले सूर्यलाई एक परिक्रमा गर्न करिब ११.८६ पृथ्वी वर्ष लाग्छ। सूर्यको प्रकाश बृहस्पतिमा पुग्न औसतमा करिब ४३.२ मिनेट लाग्छ।

 देखिने चक्का भएको ग्रह

हाम्रो सौर्यमण्डलमा प्रत्यक्ष नै देखिने गरी चक्का भएको शनि ग्रहले आफ्नो धुरीमा रहेर एक फन्को लगाउनको लागि १० घण्टा २२ मिनेटको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह २६.७ डिग्री झुकेको छ ।

शनि ग्रहले सूर्यबाट औसत १,४३३,५००,००० किलोमिटर (लगभग ९.५८ एस्ट्रोनोमिकल युनिट्स) को दूरीमा रहेर सूर्यको परिक्रमा गरिरहेको हुन्छ । शनिग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब ९.६९ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। शनिले सूर्यलाई एक परिक्रमा गर्न लगभग २९.५ पृथ्वी वर्ष लाग्छ।

सूर्यबाट शनिको दूरीको आधारमा र प्रकाशको गति २९९,७९२ किलोमिटर प्रतिसेकेण्डको हिसाब गर्दा शनिसम्म सूर्यको प्रकाश पुग्न लाग्ने समय करिब  ७२ मिनेट हुन्छ।

उत्तर–दक्षिण घुम्ने ग्रह युरेनस

युरेनस ग्रहले आफ्नो धूरीमा एक फन्को लगाउनको लागि १७ घण्टा १४ मिनेटको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह ९७.८ डिग्री झुकेको हुनाले पृथ्वी लगायतका ग्रहहरु जस्तै बायाँबाट दायाँतिर होइन कि तलबाट माथितिर घुमिरहेको हुन्छ ।

युरेनस ग्रहले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा यसको औसत गति करिब ६.८१ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड (km/s) हुन्छ। युरेनसको सूर्यबाट औसत दूरी करिब २,८७०,०००,०००  किलोमिटर (१९.१८  एस्ट्रोनोमिकल युनिट्स) छ, र युरेनसले सूर्यलाई एक परिक्रमा गर्न करिब ८४ पृथ्वी वर्ष लाग्छ।

सूर्यबाट युरेनसको दूरीको आधारमा र प्रकाशको गति २९९,७९२ किलोमिटर प्रतिसेकेण्डको हिसाब गर्दा युरेनससम्म सूर्यको प्रकाश पुग्न लाग्ने समय करिब  १६२ मिनेट हुन्छ।

युरेनसको अक्षीय झुकाव ९७.८ डिग्री हुनु यस ग्रहको सबैभन्दा असामान्य विशेषताहरूमध्ये एक हो। यो झुकावको अर्थ हो कि युरेनसका ध्रुवहरूमा ४२ वर्ष निरन्तर सूर्यप्रकाश र ४२ वर्ष अन्धकार हुने गर्छ ।

यो अत्यन्तिक झुकाव हुनुको कारण के होला त ? अहिलेसम्मको सबैभन्दा व्यापक रूपमा स्वीकार्य सिद्धान्त भनेको सौर्यमण्डलको प्रारम्भिक निर्माणको समयमा युरेनस र  पृथ्वी आकारको प्रोटोप्लानेटबीच ठूलो ठक्कर भएको थियो । त्यो ठोक्काइ धेरै शक्तिशाली थियो र त्यसले यस ग्रहलाई पूरै ढल्काइदिएर अहिलेको असामान्य झुकाव पैदा गरिदियो ।

यसबारे अन्य केही सिद्धान्तहरु पनि प्रचलित छन् तर यो ग्रह किन यसरी झुक्यो भन्नेबारे सटीक कारण निश्चित छैन । अहिलेसम्म त्यही ठोक्काइको सिद्धान्त खगोलविद्हरूमाझ सबैभन्दा व्यापक रूपमा समर्थित स्पष्टीकरण हो।

युरेनस र सूर्यबीचको औसत दूरी लगभग २,८७०,०००,०००  किलोमिटर (अथवा १९.१९ खगोलीय इकाइ, AU) छ।

यदि हामीले प्रकाशको गति (लगभग २९९,७९२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड) लाई ध्यानमा राखेर गणना गर्ने हो भने, सूर्यबाट युरेनससम्मको प्रकाश यात्रा गर्न लाग्ने समय करिब १५९.६ हुन आउँछ ।

पुछारको ग्रह नेप्च्युन

हाम्रो सौर्यमण्डलको पुछारमा रहेको अर्थात् अन्तिम ग्रह नेप्च्युनले आफ्नो धूरीमा एक फन्को लगाउनको लागि १६ घण्टाको समय लगाउने गर्छ । यो ग्रह २८.३ डिग्री झुकेको छ ।

नेप्च्यून र सूर्यबीचको औसत दूरी लगभग ४,५००,०००,००० किलोमिटर  (अथवा ३०.०७ खगोलीय इकाइ, AU) छ।

प्रकाशको गति लगभग २९९,७९२ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड) को आधारमा गणना गर्दा सूर्यबाट नेप्च्यूनसम्म प्रकाश पुग्नको लागि करिब २५०.३ मिनेट (लगभग ४ घण्टा १० मिनेट) समय लाग्छ।

एजेन्सी